Yazma ve okuma yeteneklerinin geliştirilmesini konu alan İngilizce bir kitapta, (English Skills with Readings, John Langan, McGraw-) karşıma rastgele çıkan bir örnek okuma parçasında, çarpık düşünmenin nedenleri anlatılmış. Earl Ubell tarafından yazılan makalenin başlığı gerçekten çok iddialı ve içeriği Kritik ve Analitik Düşünmeyi severlerin ilgisini çekebilecek düzeyde: Açıkca Nasıl Düşünülür (How to Think Clearly).
Yazarın "Bir düzine kirli çarpık düşünme" olarak adlandırdığı listede, doğru düşünmenin karşısında engel olarak gösterilen 12 adet çarpık düşünme tipi
sıralanmış. Psikolojinin bu listeyi "bilişsel distorsiyon" olarak bildirdiğini de eklemiş.
Hemen sonuca varmak ve bir şeyi olduğundan daha büyük görmek, yanlış yargıya varmanın yapıldığı genel düşünme hatalarından. Yazıda verilen (Türkçeleştirilmiş) bazı örnekler:
Ömer : " Mehmet abi 5 dakika gecikti"
İsmail : " Evet, Mehmet her zaman gecikir"
Ali: "Ahmet, gömleğinin rengi güzelmiş"
Ahmet içinden düşünür: "Ali'nin seçme zevki yok. Bu gömleğin rengi çok kötü olmalı. Bunu atayım veya fakir fukaraya vereyim"
Bu iki örnekte İsmail ve Ahmet'in mantıksız düşündüğü sonucuna varılmakta. İlk örnekte, Mehmet'in 1-2 defa geç kalması, İsmail'in hemen sonuca atlayarak Mehmet'in her zaman geç kaldığı yargısına varması çarpık düşündüğünü göstermekte. İkinci örnekte ise, Ahmet'in iltifat kabul etmeyi bilmediği ve sadece negatif yönü gördüğü anlaşılmakta.
Yazara göre psikologlar, hemen hemen herkesin çarpık düşünme bozukluklarına sahip olduklarını söylemekte.
İşte makalede verilen bir düzine kirli düşünme:
"HER" GENELLEME BOZUKLUĞU:
Bu bozukluğun görüldüğü şeyler: Hemen her şeye genelleme yapmak. Herkes, heryer, her zaman gibi.hemen yargıya varmak, sonuca atlamak. İlk örnekte, İsmail'in düşüncesi gibi. Veya, bir köpeğin İsmail'e havlaması sonucu, hemen yargıya vararak: Köpekler benden nefret ediyor şeklinde genellemeye varması.Ya, karşılacağı bir sonraki köpek İsmail'e dostça yaklaşıp elini yalarsa?
OLUMLUYU BOZMA BOZUKLUĞU:
İkinci örnekte verilen Ahmet'in durumuna bakalım. Ahmet, Ali'nin kendisine yaptığı komplimanı yanlış düşünmüş. Güven veya dostluğu bozan çarpık düşünce tipi.
MALI-MELİ ZORUNLULUK BOZUKLUĞU:
Kendimiz veya etrafımız için, olmalı veya olmamalı şeklinde imkansız davranış standartları ortaya koyarız. Bu yolla hüsrana uğramak kolaydır. Makul, akılcı insanlar ise " şöyle şöyle olsa daha iyi olur" derler..
YA HEP YA HİÇ BOZUKLUĞU:
Bazılarımız her şeyi, kişileri ve olayları iki aşırı uçta görür. İkisi arası bunlar için geçerli değildir. Mesela, bir şeyi ya severiz veya nefret ederiz. Her şeyi siyah-beyaz olarak görme eğilimindedirler. Aslında gerçek hayatta grinin tonları vardır!
ASLA! ASLA! ASLA! BOZUKLUĞU:
Eğer birisinin hareket ve sözlerinde uzaktan da olsa negatiflik varsa, onu bulur, ortaya çıkartır ve üzerinde durur.
ZİHİN OKUMA BOZUKLUĞU:
Başka birisinin ne düşündüğünü bildiğinize inanmak. Kendi inanışınız üzerine hareket ederseniz, başınız derde girebilir. Patronumun uzun raporlardan hoşlandığını biliyorum-her ne kadar hoşlanmadığını söylese de..Yazıda zihin okumadaki başarı oranının düşük olduğu söylenmekte.
FELAKETÇİLİK BOZUKLUĞU:
Eğer bu bozukluk varsa, her şeye felaket gözüyle yaklaşırsınız. Saçınızdaki bir beyaz telle, yaşlandığınızı, kaybettiğiniz bir ihaleyle işinizin sonunun geldiğini düşünürsünüz. Felaketçilik harekete geçmeyi engeller. En kötüsünden korkarsanız, hareket edemezsiniz.
BEN! BEN! BEN! BOZUKLUĞU:
Olan her şeyin sizin yüzünüzden olduğu veya size karşı yapıldığı. Her olayda katkınız olduğu, iyi veya kötü... Sizi yağmurlu bir günde ziyarete gelen bir arkadaşınızın gribe yakalanma nedeninin siz olduğu.
YANLIŞ ETİKETLENDİRME BOZUKLUĞU:
Olması gerektiğinden farklı bir biçimde realiteyi istediğiniz veya korktuğunuz şekilde tanımlama.. Gerçekte, yaptığınız şey bir hata iken, kendinizi tamamen " Ben başarısızın tekiyim" diye etiketlendirmek veya tanımlamak.
ŞEYLER OLAN DÜŞÜNCE BOZUKLUĞU:
Sadece kendi kafanızın içerisinde varolan bir düşünceyi almak ve gerçekleştirmek. Yanlış etiketlendirmenin bir şekli. Gerçekte olmamasına rağmen, işyerinin en kötü işlerinin her zaman size yıkıldığını düşünmek.
DUYGUSAL MANTIK BOZUKLUĞU:
Bunu böyle hissediyorum, dolayısıla doğru olmalı şeklinde duygusal yaklaşım. Örnek, kendinizi kaygılı hissettiğiniz bir durumda, kötü bir şeyin olacağı sonucunu çıkartmak.
BÜYÜTME-KÜÇÜLTME BOZUKLUĞU:
Gerçek olandan daha ziyade ihtiyaca bağlı olarak, ya bir durumu büyütür veya küçültme yoluna gideriz. Bir sivilce olduğu zaman, bu cilt kanseri diyebilir. Ya da birisini incitir ve "Ben sadece şaka yapıyordum" diyerek etkilerini azaltmak isteriz.
Yazar bundan sonra bu maddeleri açıklama yoluna gitmiş ve düşünce önündeki engelleri evlilik örneğiyle açıklamış.
Satır aralarından bazı çıkarımlar:
Açık ve net düşünmenin birinci kuralı gerçek olan ile inanışınızın gerçek kanıtlara dayanarak yüzleştirilmesidir diyor. Örnek olarak, yapacağınız bir işin felaketle sonuçlanma şansı nedir? Gerçekte kaç tane felaketle karşılaştınız? Gerçekten çirkin misiniz? Ya da gözler ve saçlar gibi güzel özelliklere sahip misiniz? şeklinde misaller vermekte.
Akılcı Duygusal Terapi Enstitüsü, nden Dr. Albert Ellis'e göre, mantıksız düşünceyi kendi çarpık düşünceleri içinde sıkışmış, aileden, öğretmenlerden ve meslektaşlardan kopyalama yöntemiyle öğrenmekteyiz.
Yazar makalesini: " Dışarıdaki dünya kötü hissetmenize sebep olmaz. Size kötü hissettiren şey, neye inandığınızdır" olarak bağlamakta ve eski filozoflardan Epictetus'un "İnsanların zihnini bozan olaylar değil, olaylar karşısındaki yargılarıdır" deyişi ile bitirmekte.
Kritik ve analitik düşünme literatürüne faydalı olması dileklerimle
Doç Dr. Murat Makaracı
